Засілле масавай культуры адрывала чалавека ад роднай зямлі, ад традыцый роднай маці і бабулі і змяняла нашу свядомасць. Сёння ж людзі сутыкнуліся з праблемай самавызначэння: хто ты, адкуль твае карані, дзе твая маленькая радзіма, да якога роду ты адносішся?
Сучаснае жыццё цяжка ўявіць сабе без мабільнага тэлефона, без сусветнай інтэрнэт-павуціны. Горад фарміруе сваю культуру, аддае перавагу сваім сацыяльна-культурным каштоўнасцям. Усё так.
Аднак, ёсць іншы бок гэтага медаля. Дзякуй Богу, што нас цягне наведаць магілы сваіх бабуль і дзядуль. Нас вабіць кавалачак «роднай» зямелькі, нам хочацца выпіць кубачак вады з роднага калодзежа. Нам усё часцей, асабліва ў сталым узросце, хочацца спасцігнуць традыцыі, звычаі, абрады, якія жывуць у нашай мясцовасці, нашым родзе, нашай сям’і, якія мы, хоць часткова, захавалі для сваіх дзяцей і ўнукаў. Бо менавіта традыцыі, абрады, звычаі нас аб’ядноўваюць, настройваюць на згоду і лад, дапамагаюць асэнсаваць святы беларусаў, іх шматвяковую спадчыну, тыя духоўныя каштоўнасці, якія спрыяюць кожнаму чалавеку жыць у згодзе з нябёсамі, сваімі суседзямі, членамі сям’і, самім сабой.
Возьмем хаця б Каляды. Кожны з нас быў калядоўшчыкам і помніць чароўнасць гэтага свята… Асабліва зараз, у час калядных марозаў і завей, успамінаецца ўсё да драбніц…
Чыста вымытая хата: вышараваная «дзеркачом» падлога (хоць кашы кінь!), вышкрабленыя нажамі вілошнікі, услончыкі, зробленыя бацькавымі рукамі…
Маці нясе ў хату сена і кладзе яго на канапу, у куток, пад абразы, дзе (як мы думалі тады) жыве Бог. На сена ставіць чыгунок з куццёй. Перад Калядамі яна посная. Ставяцца на стол, засланы чыстым абрусам, і іншыя посныя стравы: розныя кісялі, булкі, бліны з макам і мёдам, адмысловыя галубцы, пра якія трэба сказаць асобна. Каб іх прыгатаваць, трэба ўзяць лісты з качаноў кіслай капусты і начыніць іх прываранай пшонкай ці просам. Можна перакласці галубцы дзёртай морквай, цыбуляй, заліць вадой і стушыць у печы ці грубцы. Перад ядой добра паліць алеем. І цяпер здаецца, што нічога няма смачнейшага за гэтую страву.
Мы, малыя, сядзелі за сталом і пільна сачылі, як маці носіць на стол яду. Але без дазволу ніхто нават не варушыўся: чакалі, калі маці памоліцца Богу. У яе шэпце-малітве чулі імёны нашых дзядоў, бабуль. Мы думалі, што маці запрашала іх на вячэру, бо яна казала, што есці куццю прыйдуць і «дзяды». Пасля маці брала лыжку куцці, ішла да акна з марознымі ўзорамі, стукала ў раму і гаварыла тры разы: «Мароз, мароз, хадзі куццю
есці!». Мы таксама хорам дапамагалі ёй. А пасля ўсе дружна браліся за яду.
Маці папярэджвала нас, што ўсё ў місках не трэба даядаць, а астаўляць «дзядам», якія хутка прыйдуць вячэраць. Мы доўга чакалі тых «дзядоў». Але яны ўсё не ішлі, і мы засыналі за сталом.
«Дзяды» ўяўляліся нам у белых кашулях з доўгімі сівымі бародамі. Маці брала нас на рукі і заносіла спаць на ложак. Раніцай мы прачыналіся і пыталіся ў маці, ці прыходзілі вячэраць «дзяды».
«А як жа!» — адказвала яна і паказвала пустыя міскі (стол на ноч звычайна на «дзяды» не прыбіраўся). Мы ледзь не плакалі, што маці нас не разбудзіла.
Тое ж паўтаралася і на багатую куццю, перад Старым Новым годам. Як мы гаворым і цяпер, з 13 на 14 студзеня. Толькі і куцця была іншая, і стравы яшчэ больш смачныя, бо да Каляд абавязкова свежавалі кабанчыка, і смакоцця хапала і нам, і «дзядам», якіх мы зноў чакалі і не дачакаліся…
Шмат радасці прыносіла нам не толькі падрыхтоўка да Каляд, чаканне «дзядоў», але і само каледаванне.
З раніцы 7 студзеня мы рыхтавалі вопратку з карманамі, каб было куды класці накалядованае. Гэта пазней калядоўшчыкі прасілі толькі грошы, а тады, у 60-ыя гады, рады былі ўсяму: кусочку каўбасы, сала, булкі, семкам, арэхам. Пасля абеду мы ўсе збіраліся гурбой і хадзілі ад хаты да хаты. Галоўнае было — адарыць увагай, добрымі пажаданнямі кожны дом, незалежна ад таго, заможныя гаспадары ў ім жывуць ці сціплыя, бяднейшыя.
Бацькі прыказвалі, каб нікога не міналі, бо людзі пакрыўдзяцца. Самай любімай нашай калядкай была такая: «Коляд, коляд, калядніца — добра з макам паляніца. А шчэ й з мёдам не така — дайце, дзядзьку, пятака. Не дасце пятака — возьмем вола за рага, выведзем за парог, выкруцім правы рог. Левым будзем рабіці — правым будзем трубіці! Добры вечар!».
Або яшчэ: «… Схадзі, бабка, каля печкі, пашукай нам перапечкі. Схадзі, бабка, каля кваскі, пашукай жа нам каўбаскі. Вынесь сала, не скупіся, каб твой ячмень урадзіўся».
Пасля такіх пажаданняў гаспадары імкнуліся нас адарыць як мага больш шчодра і як мага ласкавей падзякаваць, што «завіталі, наш дом не мінавалі».
Пазней, пад самы вечар, або на наступны дзень, за намі ішлі старэйшыя калядоўшчыкі. Збіраліся звычайна самыя вясёлыя. Сярод іх былі спевакі, танцоры, артысты. Наперадзе ішоў чалавек з зоркай у руках, з ім — каза, сімвал Старога і Новага года, цыган з цыганкаю вялі мядзведзя, які смяшыў усіх, а таксама дзед і баба. Яны ўжо не стаялі, як мы, на ганку, а заходзілі ў хаты, спявалі, танцавалі, гадалі. Варажба была важнай часткай каледавання. Варажыла цыганка на картах ці на саломе. Калі гаспадар выцягне доўгую саломіну, то ўраджай будзе добры. Асабліва стараліся задобрыць казу, каб год быў спрыяльным.
Цяпер, безумоўна, няма ўжо каму ладзіць такія спектаклі. Заціхла вёска, засумавала: няма ўжо ні спевакоў, ні танцораў, ні артыстаў. Хіба толькі прыязджаюць на святы з горада дзеці, унукі тых, хто помніць усё гэта.
Не забудуцца ніколі не менш чароўныя і забаўляльныя абрады «шчадравання» і
«засявання». Шчадравалі 13 студзеня на Шчодрык. Помню нашу любімую шчадроўку:
«Шчодрык-Петрык, дай варэнік, грудку кашкі, кончык каўбаскі».
На другі дзень, пасля шчодрага вечара, раніцай, старыя і малыя ішлі засяваць. Засявалі звычайна жытам, аўсом, жадалі добрага ўраджаю, шчасця, радасці: «Засяваю, засяваю — шчасця, радасці жадаю, з Новым годам паздраўляю». Або: «Сыплю на печ грэчкі, каб вадзіліся авечкі». Усе пажаданні тычыліся пладавітасці жывёлы. Сыпалі не проста жыта — сеялі шчасце. Знакамі ўраджаю быў «засеяны» і святочны абрус у доме.
Можна не сумнявацца, што ў многіх, хто нарадзіўся ў вёсцы, у час Каляд і Старога, як мы кажам, Новага года, неспакойна на сэрцы. Успаміны аб той вёсцы нашага дзяцінства забіраюць душэўны спакой. Жадане ўбачыць, адчуць, пачуць усё гэта, я думаю, настолькі моцнае, што хочацца кінуць усё і праехаць дзясяткі і сотні кіламетраў, якія аддзяляюць нас ад радімы, ад дзяцінства. Але што рабіць там, на пустой вусцішнай вуліцы, у двары, які ператварыўся ў суцэльны снежны цалік, на якім няма ніводнага следу, у халоднай сырой хаце, на коміне якой — вялікая белая шапка?
Менавіта ў такія хвіліны роздуму і ўспамінаў пачынаеш разумець, што з розуму, з сэрцаў тысяч былых вяскоўцаў не выкінеш гэтага суму, гэтых успамінаў.
Што ж нам застаецца? Застаецца адно: зайсці ў родную хату (калі яна яшчэ захавалася), стаць пад абразы, дзе некалі маці ставіла куццю, і прашаптаць малітву:
— Божа, захавай на гэтай зямлі нашы родныя хаты, нашу памяць, нашы душы. Пакінь кожнаму з нас радзіму малую, без якой чалавек не можа адчуць і зразумець Радзіму вялікую. Пашлі здароўя і доўгага веку тым, хто не дае нават самым маленькім паселішчам назаўжды сысці ў нябыт, застаючыся жыць у іх нават сцюдзёнай зімой, саграваючы дымам з комінаў неба над імі, — нашымі бацькамі, сваякамі, суседзямі, аднавяскоўцамі. Дай Божа нам, маладзейшым, розуму не пакінуць на волю лёсу, не занядбаць, не прадаць свае родныя хаты, каб было куды вярнуцца нам або нашым дзецям, калі раптам нясцерпна захочацца дакрануцца да самага дарагога ў жыцці. Зрабі так, каб гэта жаданне да нас хоць зрэдку прыходзіла…
Наталля ФІЦНЕР,
аг. Буйнавічы.
